گیل فان |مقاله | تحقیق| کتاب

تحقیق افرینش و انسان

پرسش: هدف از آفرینش ما چیست؟

پاسخ: این پرسش، سابقه دیرینه ای دارد و مانند برخی از مسائل فلسفی، برای همگان مطرح است. غالب انسان ها مایلند بفهمند كه هدف خلقت خودشان و یا مجموعه انسان ها چیست؟
این پرسش برای افرادی به صورت یك عقده «لاینحل» در می آید كه دایره هستی را به جهان ماده منحصر می نمایند و مرگ را پایان زندگی بشر می دانند و عالمی به نام «رستاخیز» و سرایی به عنوان «آخرت» را نمی پذیرند; امّا كسانی كه زندگی مادّی را برای انسان، منزلی از منازل زندگی بشر می دانند و به دنبال این جهان به سرای دیگری معتقدند و این جهان را روزنه و پلی برای نیل به ابدیت می دانند، پاسخ به این پرسش، آسان است و بر فرض اگر هدف از آفرینش انسان را در این جهان نتوانند بدانند، هدف از خلقت را در جهان دیگر و در زندگی ابدی، جستوجو می كنند و می گویند: «هدف خلقت انسان، در این جهان، آماده كردن او برای یك زندگی ابدی و جاودانی است كه خود، هدف و مطلوب نهایی است.»

بعد از ذكر این مقدمه، به طور اجمال به بررسی هدفِ آفرینش می پردازیم:
           برای خلقت و آفرینش، دو هدف می توان تصور كرد:
نخست: هدف متوسط; دوم: هدف عالی
با مراجعه به آیات قرآن و روایات اهل بیت(علیهم السلام)، روشن می شود كه هدف متوسطِ خلقت، عبادت و بندگی خداست. این مطلب، در همه پدیده های عالم، ساری و جاری است. خداوند، درباره همه اشیای مادّی عالم می فرماید: «...وَ إِن مِّن شَیء إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لَـكِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ...» (اسراء، 44) همه موجودات، تسبیح خدا می گویند; امّا شما تسبیح آنان را نمی فهمید.» و درباره انسان و جنّ نیز می فرماید: «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاِْنسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ». (ذاریات، 56)
آفرینش انسان و جنّ برای بندگی است. بنابراین، از دیدگاه وحی، همه هستی تسبیح گوی ذات اوست!^[1]
امّا هدف عالی، وصول به مبدأ نور هستی است; یعنی منتهی الیه سیر مخلوقات، اوست: «و أنّ إلی ربّك المنتهی». (النجم، 42) انتهای سیر انسان به سوی پروردگار است: «إنّ إلی ربّك الرجعی». (علق، 8) بازگشت همگان به سوی خداست: «إنّا للّه و إنّا إلیه رجعون». (بقره، 156) همه این آیات، غایت سیر را روشن می كند. البته رسیدن به خدا، همان به كمال مطلق رسیدن مخلوقات است. هنگامی پدیده های هستی كمال آخِر خود را می یابند كه به قرب الهی برسند. پس روشن شد هدف غایی خلقت، به كمال رسیدن همه موجودات و رسیدن انسان به مقام قرب الهی است.
           در این جا دو مطلب دیگر را نیز باید مورد توجه قرار داد:
نخست این كه خدای متعال، فیاض به تمام معناست و باران رحمت او همیشه بر بندگان می بارد و مانعی هم برای آن نمی توان تصور كرد; به دیگر سخن، مقتضی موجود و مانع مفقود است; پس باید خلق كند; چون لازمه ذات او خلاقیت و فیاض بودن است.
دوم این كه آیا خدا در آفرینش، ذی نفع است یا نه؟ در پاسخ باید گفت: منفعت و سود، به خلق بر می گردد; نه به خالق; یعنی خدا ذی نفع نیست; یا به عبارت دیگر، ناقص نیست كه با این كار به كمال برسد; بلكه سود به مخلوق بر می گردد.
من نكردم خلق تا سودی كنم *** بلكه تا بر بندگان جودی كنم
به دیگر سخن: آفرینش، احسان و فیض از جانب خدا نسبت به مخلوقات است و چنین آفرینشی حُسن ذاتی دارد و قیام به انجام دادن فعلی كه ذاتاً پسندیده است، جز این كه خودِ فعل زیبا باشد، به چیز دیگری نیاز ندارد; بنابراین اگر كسی بپرسد: چرا خالق منّان، دست به چنین كار پسندیده با لذات زده است؟ در پاسخ باید گفت: خداوند كه فیّاض علی الاطلاق است، (با توجه به این كه می توانست موجودی را خلق كرده، به كمال برساند) اگر چنین نمی كرد، جای پرسش و ایراد بر او بود.
ممكن است این پرسش نیز در ذهن انسان مطرح شود كه مگر خداوند نیازمند پرستش بندگان است؟
در پاسخ می گوییم: همان طور كه می دانید، هدف از فعل، در خداوند متعال و انسان ها متفاوت است. هدف در افعال انسان عبارت است از فایده ای كه هنگام فعل، انسان در نظر می گیرد و برای رسیدن به آن تلاش می كند; یعنی هدف انسان از فعالیت هایش دفع كمبودها و نیازمندی های خودش می باشد; امّا درباره خداوند نمی توان گفت: هدف از فعل او تأمین نیازمندی ها و رفع نواقص از وجود او است; زیرا خدای متعال به چیزی نیاز ندارد تا برای تأمین آن كاری انجام دهد. او كمال مطلق است و هر كس هر چه دارد و هر بهره ای كه از هستی داشته باشد، از او گرفته است و در ذات خود فاقد چیزی نیست تا با انجام دادن كاری كامل شود; بلكه هدف از افعال خداوند، تناسب با ذات الهی داشتن یا رفع نیاز بندگان است.
عبادت هم جزو اهداف آفرینش است و از اهداف متوسط برای رسیدن به كمال نهایی و غایی می باشد و فایده عبادت، تنها عاید بنده می شود و او را پرورش داده، از نقص به كمال می برد و در عبادتِ بنده هیچ فایده ای برای خداوند متصور نیست.
بنابراین، همان طور كه اشاره شد، هدف غایی از آفرینش انسان، تكامل و وصول به رحمت الهی است و افرادی می توانند از این رحمت و فیض الهی استفاده كنند كه به نهایت درجه تكامل رسیده باشند; از این رو، اثر تكامل، آرامش در سایه سار رحمت الهی است:
«وَ لاَ یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ * إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَ لِذَ لِكَ خَلَقَهُمْ; (هود، 118 و 119) آنان همواره در اختلافند; مگر آن چه پروردگارت رحم كند و برای همین ]رحمت[ آنان را آفرید.»
كه این باعث ورود به بهشت و زندگی جاودان داشتن در آن جا می شود.^[2]
چنان كه مولای متقیان می فرماید: «بی گمان، خدای سبحان دنیا را مقدمه ای برای زندگی پس از آن قرار داده است و آن را برای مردم، بوته آزمونی شمرده است تا هر آن كه را نیكوكارتر است، باز شناسد. این است كه ما برای دنیا آفریده نشده ایم و مأموریت مان تلاش در جهت آن نیست; بلكه برای آزمایش در دنیا نهاده شده ایم».

«هدف نهایی» در كارهای انسان نیز اشاره ای كنیم:
از ویژگی های هدف نهایی این است كه هر چه باشد، چون و چرا نمی پذیرد; توضیح این كه:
اگر از دانش آموزی بپرسیم: برای چه درس می خوانی؟ می گوید: برای این كه به دانشگاه راه یابم. باز اگر پرسش كنیم: دانشگاه را برای چه می خواهی؟ می گوید: برای این كه دكتر یا مهندس شوم. می گوییم: مدرك برای چه می خواهی؟ می گوید: برای این كه فعالیت مثبتی انجام دهم و درآمد خوبی داشته باشم. باز اگر بپرسیم: درآمد خوب را برای چه می خواهی؟ می گوید: برای این كه زندگی آبرومند و مرفهی داشته باشم. سرانجام می پرسیم: زندگی مرفه و آبرومند برای چه می خواهی؟ در این جا می بینیم، لحن سخن او عوض می شود و می گوید: خوب برای این كه زندگی مرفه و آبرومندی داشته باشم; یعنی همان پاسخ سابق را تكرار می كند و این پاسخ نهایی او به شمار می رود. دلیل آن هم این است كه او همواره بر پاسخ پایانی خویش تأكید خواهد كرد.
در این جا هم وقتی گفته می شود: هدف از آفرینش چیست؟ می گوییم: برای تكامل انسان و دریافت رحمت خدا. اگر پرسیده شود: تكامل و قرب پروردگار برای چه منظوری است؟ می گوییم: برای قرب به پروردگار! یعنی این هدف نهایی است و همه چیز را برای تكامل و قرب می خواهیم; امّا قرب و دریافتِ رحمت، ذاتاً ارزشمند است و ماورای آن خوبی دیگری نیست.^[4]

با تأمل و تفکر در عالم هستی، در می یابیم که جهان آفرینش بر اساس حساب و نظم دقیق خلق شده است. و وجود همبستگی و نظم در میان موجودات عالم، خودگواهی است بر وجود پرودگار دانا و توانا و حکیم و علیم و عادل و بصیر، و نیز دلیلی است بر این مدّعا که در آفرینش عالم هدف حکیمانه ای در کار بوده است. قرآن کریم با قاطعیّت در این باره سخن می‌گوید : "ما آسمان و زمین را و هر آنچه میان ایندو است، بیهوده نیافریدیم. و این گمان کسانی است که کافرند."(1) "آیا گمان کردید که شما را بیهوده آفریدیم، و به سوی ما باز نخواهید گشت."(2) سؤال اینست که غرض و هدف از آفرینش چیست؟ آیا هدف سودی است که عاید خالق می شود، و یا سودی است که به مخلوق تعلق می گیرد؟ از آنجا که خداوند سرچشمة هستی و خیرات است، پس بی نیاز مطلق بوده، کمبودی ندارد، که بخواهد از طریق آفرینش آن را جبران کند؛ بلکه این موجوداتند که به او نیازمندند. قرآن می فرماید : "ای مردم شما به خدا محتاجید و خدا از شما بی نیاز است."(3) از اینرو از آفرینش عالم و آدم، قطعاً سودی عاید خداوند نخواهد شد، بلکه انتقال از عالم نیستی به عالم هستی و یا از عدم به وجود، و برخورداری از نِعَم و الطاف و رحمت الهی، خود سودی است که آفریده‌ها،‌از آفرینش نصیبشان شده است. در واقع خلقت عالم هستی، تجلی و ظهور رحمت پروردگار است؛ آنچه را که امکان وجود داشت خلق کرد، و به هر موجودی آنچه را که لازمه بقایش بود، عطا کرد. (وجود گوناگونی و اختلاف و فراوانی غیر قابل تصور موجود ات عالم، گواه مطلب فوق است.) و نیز آفرینش کل عالم را مقدمه ای برای خلقت آدم قرار داد. یعنی کل موجودات را به خاطر انسان آفرید. از اینرو ابتدا آسمان و زمین و آنچه را که در میان آنها قرار دارد، خلق کرد، و در آخر کار موجودی به نام انسان، مجهز به نیروی عقل و اراده و شعور و استعدادهای گوناگون،‌ آفرید. و زمین را پرورشگاهی برای رشد و تربیت و خودسازی، و در نهایت کسب کمال او قرار داد، و راه و رسم زندگی را از طریق پیامبران به او آموخته، و او را دعوت به عبادت و بندگی خود کرد،(4) تا از طریق بندگی و عبادت و اطاعت پروردگار، به کمال مطلوب برسد. و لایق مقام قُرب الهی گردد. که خود نیاز به توضیح دارد. مُراد از بندگی و عبادت خداوند،‌نهایت تسلیم در برابر ذات پاک او، و اطاعت بی قید وشرط از دستورات و فرامین او در همة احوال است. عبادت و بندگی واقعی آنست که انسان جز به خدا نیندیشد، جز در راه او گام برندارد، و هر چه را غیر اوست، فراموش کند، حتی خویشتن خویش‌را. و این هدف نهایی آفرینش است، نزدیکتر شدن هر چه بیشتر به خدا، و دور شدن هر چه بیشتر، از هرآنچه غیر اوست. و اینها همه طی مراحل مختلف، پرهیز از گناه، پیروی نکردن از وسوسه های شیطانی و هوای نفس، و در عوض تعلیم و تربیت و تهذیب نفس، حاصل می گردد. آنگاه چنین انسانی است که لیاقت جانشینی خداوند را در زمین می تواند از آن خود کند. چنان که قرآن می فرماید : "وَ هُوَالَّذی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ الْاَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فیِ ما آتاکُمْ"(5) "او کسی است که شما را جانشینان (نمایندگان خود) خود در زمین قرار داد، و بعضی را بر بعضی برتری داد، تا شما را به آنچه در اختیارتان قرار داده، بیازماید." طبق این آیه شریفه، خداوند باید موجودی را خلق کند، که نشان دهندة صفات و کمالات او باشد، زیرا این موجود باید نمایندة خدا روی زمین باشد. و در میان آفریده ها، تنها انسان است که می تواند این ویژگی را دارا باشد، تنها انسان است که شایستگی مقام خلافت و جانشینی پروردگار عالم را دارد. همانگونه که قبلاً ذکر گردید انسان را مجهز به نیروی عقل و شعور و اختیار و استعداد های گوناگون آفرید، و زمین را محل رشد و تربیت و کسب کمالات او قرار داد. آنگاه به تناسب درجه ایمان و کسب کمالات، او را مورد آزمایش و امتحان قرار می دهد، تا از این طریق استعدادهای درونیش شکوفا گردد. عمل به دستورات دین، تحمّل سختیها و صبر در مصیبتها، خود داری از انجام گناهان، و نیز شکر نعمتهای الهی، همه و همه علاوه بر اینک به نزدیکتر شدن هر چه بیشتر انسان به خدا کمک می کند، خود طریقی است برای امتحان و آزمایش انسان. با این همه، آفرینش او را به زندگی زمینی ختم نکرد، بلکه حیات دنیا را مقدمه ای برای ورود به جهان آخرت، که جایگاه اصلی اوست، قرارداد، جایگاهی که مرگ و نیستی در آن راه ندارد، و انسان تا ابد زنده و جاوید خواهد بود، در بهشت و یا در دوزخ، بستگی به نوع عملکرد و نتیجة آزمایش او در دنیا دارد. منابع و مآخذ: 1. سوره مبارکة ص/آیه 27 2. سوره مبارکة مؤمنون/آیه 115 3. سوره مبارکة فاطر/آیه 15 4. سوره مبارکة ذاریات/آیه 51 5. سوره مبارکة انعام/آیه 165 6. فسلفه آفرینش انسان و سعادت واقعی او، ترجمه زین العابدین قربانی

صفات كماليه خدا اقتضا دارد جهان به گونه اى آفريده شود كه در مجموع بيشترين كمال و خير ممكن را داشته باشد ; يعنى از بركت نظام احسن كه بر جهان آفرينش حاكم است ، انسانى كه از ماده زمينى خلق شده ، بتواند با پيمودن راه تكامل به گوهرى آسمانى و شريف تبديل شده ، از نظر مراتب كمال از هر موجود ديگر برترى يابد و به خدا تقرب جويد .
خلق جمادات و نباتات و حيوانات و.. . در راستاى پيدايش نظام احسنى است كه در مجموع زمينه رشد انسان را فراهم مى آورد .
اين پرسش ، سابقه ديرينه اى دارد و مانند برخى از مسائل فلسفى ، براى همگان مطرح است . غالب انسان ها مايلند بفهمند كه هدف خلقت خودشان و يا مجموعه انسان ها چيست ؟
اين پرسش براى افرادى به صورت يك عقده «لاينحل » در مى آيد كه دايره هستى را به جهان ماده منحصر مى نمايند و مرگ را پايان زندگى بشر مى دانند و عالمى به نام «رستاخيز» و سرايى به عنوان «آخرت » را نمى پذيرند ; امّا كسانى كه زندگى مادّى را براى انسان ، منزلى از منازل زندگى بشر مى دانند و به دنبال اين جهان به سراى ديگرى معتقدند و اين جهان را روزنه و پلى براى نيل به ابديت مى دانند ، پاسخ به اين پرسش ، آسان است و بر فرض اگر هدف از آفرينش انسان را در اين جهان نتوانند بدانند ، هدف از خلقت را در جهان ديگر و در زندگى ابدى ، جست وجو مى كنند و مى گويند : «هدف خلقت انسان ، در اين جهان ، آماده كردن او براى يك زندگى ابدى و جاودانى است كه خود ، هدف و مطلوب نهايى است .»
بعد از ذكر اين مقدمه ، به طور اجمال به بررسى هدفِ آفرينش مى پردازيم :
براى خلقت و آفرينش ، دو هدف مى توان تصور كرد :
نخست : هدف متوسط ; دوم : هدف غايى و عالى
با مراجعه به آيات قرآن و روايات اهل بيت(عليهم السلام) ، روشن مى شود كه هدف متوسطِ خلقت ، عبادت و بندگى خداست . اين مطلب ، در همه پديده هاى عالم ، سارى و جارى است . خداوند ، درباره همه اشياى مادّى عالم مى فرمايد : «.. .وَ إِن مِّن شَىْء إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لَـكِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ.. .» (اسراء ، 44) همه موجودات ، تسبيح خدا مى گويند ; امّا شما تسبيح آنان را نمى فهميد .» و درباره انسان و جنّ نيز مى فرمايد : «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاِْنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ» . (ذاريات ، 56)
آفرينش انسان و جنّ براى بندگى است . بنابراين ، از ديدگاه وحى ، همه هستى تسبيح گوى ذات اوست !
امّا هدف عالى و غايى ، وصول به مبدأ نور هستى است ; يعنى منتهى اليه سير مخلوقات ، اوست : «و أنّ إلى ربّك المنتهى» . (النجم ، 42) انتهاى سير انسان به سوى پروردگار است : «إنّ إلى ربّك الرجعى» . (علق ، 8) بازگشت همگان به سوى خداست : «إنّا للّه و إنّا إليه رجعون » . (بقره ، 156) همه اين آيات ، غايت سير را روشن مى كند . البته رسيدن به خدا ، همان به كمال مطلق رسيدن مخلوقات است . هنگامى پديده هاى هستى كمال آخِر خود را مى يابند كه به قرب الهى برسند . پس روشن شد هدف غايى خلقت ، به كمال رسيدن همه موجودات و رسيدن انسان به مقام قرب الهى است .
در اين جا دو مطلب ديگر را نيز بايد مورد توجه قرار داد :
نخست اين كه خداى متعال ، فياض به تمام معناست و باران رحمت او هميشه بر بندگان مى بارد و مانعى هم براى آن نمى توان تصور كرد ; به ديگر سخن ، مقتضى موجود و مانع مفقود است ; پس بايد خلق كند ; چون لازمه ذات او خلاقيت و فياض بودن است .
دوم اين كه آيا خدا در آفرينش ، ذى نفع است يا نه ؟ در پاسخ بايد گفت : منفعت و سود ، به خلق بر مى گردد ; نه به خالق ; يعنى خدا ذى نفع نيست ; يا به عبارت ديگر ، ناقص نيست كه با اين كار به كمال برسد ; بلكه سود به مخلوق بر مى گردد .
من نكردم خلق تا سودى كنم *** بلكه تا بر بندگان جودى كنم
به ديگر سخن : آفرينش ، احسان و فيض از جانب خدا نسبت به مخلوقات است و چنين آفرينشى حُسن ذاتى دارد و قيام به انجام دادن فعلى كه ذاتاً پسنديده است ، جز اين كه خودِ فعل زيبا باشد ، به چيز ديگرى نياز ندارد ; بنابراين اگر كسى بپرسد : چرا خالق منّان ، دست به چنين كار پسنديده با لذات زده است ؟ در پاسخ بايد گفت : خداوند كه فيّاض على الاطلاق است ، (با توجه به اين كه مى توانست موجودى را خلق كرده ، به كمال برساند) اگر چنين نمى كرد ، جاى پرسش و ايراد بر او بود .
ممكن است اين پرسش نيز در ذهن انسان مطرح شود كه مگر خداوند نيازمند پرستش بندگان است ؟
در پاسخ مى گوييم : همان طور كه مى دانيد ، هدف از فعل ، در خداوند متعال و انسان ها متفاوت است . هدف در افعال انسان عبارت است از فايده اى كه هنگام فعل ، انسان در نظر مى گيرد و براى رسيدن به آن تلاش مى كند ; يعنى هدف انسان از فعاليت هايش دفع كمبودها و نيازمندى هاى خودش مى باشد ; امّا درباره خداوند نمى توان گفت : هدف از فعل او تأمين نيازمندى ها و رفع نواقص است ; زيرا خداى متعال به چيزى نياز ندارد تا براى تأمين آن كارى انجام دهد . او كمال مطلق است و هر كس هر چه دارد و هر بهره اى كه از هستى داشته باشد ، از او گرفته است و در ذات خود فاقد چيزى نيست تا با انجام دادن كارى كامل شود ; بلكه هدف از افعال خداوند ، تناسب با ذات الهى داشتن يا رفع نياز بندگان است .
عبادت هم جزو اهداف آفرينش است و از اهداف متوسط براى رسيدن به كمال نهايى و غايى مى باشد و فايده عبادت ، تنها عايد بنده مى شود و او را پرورش داده ، از نقص به كمال مى برد و در عبادتِ بنده هيچ فايده اى براى خداوند متصور نيست .
بنابراين ، همان طور كه اشاره شد ، هدف غايى از آفرينش انسان ، تكامل و وصول به رحمت الهى است و افرادى مى توانند از اين رحمت و فيض الهى استفاده كنند كه به نهايت درجه تكامل رسيده باشند ; از اين رو ، اثر تكامل ، آرامش در سايه سار رحمت الهى است :
«وَ لاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ * إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَ لِذَ لِكَ خَلَقَهُمْ ; (هود ، 118 و 119) آنان همواره در اختلافند ; مگر آن چه پروردگارت رحم كند و براى همين ]رحمت[ آنان را آفريد .»
كه اين باعث ورود به بهشت و زندگى جاودان داشتن در آن جا مى شود .
چنان كه مولاى متقيان مى فرمايد : «بى گمان ، خداى سبحان دنيا را مقدمه اى براى زندگى پس از آن قرار داده است و آن را براى مردم ، بوته آزمونى شمرده است تا هر آن كه را نيكوكارتر است ، باز شناسد . اين است كه ما براى دنيا آفريده نشده ايم و مأموريت مان تلاش در جهت آن نيست ; بلكه براى آزمايش در دنيا نهاده شده ايم » . در پايان ، مناسب است به «هدف نهايى » در كارهاى انسان نيز اشاره اى كنيم :
از ويژگى هاى هدف نهايى اين است كه هر چه باشد ، چون و چرا نمى پذيرد ; توضيح اين كه :
اگر از دانش آموزى بپرسيم : براى چه درس مى خوانى ؟ مى گويد : براى اين كه به دانشگاه راه يابم . باز اگر پرسش كنيم : دانشگاه را براى چه مى خواهى ؟ مى گويد : براى اين كه دكتر يا مهندس شوم . مى گوييم : مدرك براى چه مى خواهى ؟ مى گويد : براى اين كه فعاليت مثبتى انجام دهم و درآمد خوبى داشته باشم . باز اگر بپرسيم : درآمد خوب را براى چه مى خواهى ؟ مى گويد : براى اين كه زندگى آبرومند و مرفهى داشته باشم . سرانجام مى پرسيم : زندگى مرفه و آبرومند براى چه مى خواهى ؟ در اين جا مى بينيم ، لحن سخن او عوض مى شود و مى گويد : خوب براى اين كه زندگى مرفه و آبرومندى داشته باشم ; يعنى همان پاسخ سابق را تكرار مى كند و اين پاسخ نهايى او به شمار مى رود . دليل آن هم اين است كه او همواره بر پاسخ پايانى خويش تأكيد خواهد كرد .
در اين جا هم وقتى گفته مى شود : هدف از آفرينش چيست ؟ مى گوييم : براى تكامل انسان و دريافت رحمت خدا . اگر پرسيده شود : تكامل و قرب پروردگار براى چه منظورى است ؟ مى گوييم : براى قرب به پروردگار! يعنى اين هدف نهايى است و همه چيز را براى تكامل و قرب مى خواهيم ; امّا قرب و دريافتِ رحمت ، ذاتاً ارزشمند است و ماوراى آن خوبى ديگرى نيست .

منبع:

www.google.com