گیل فان |مقاله | تحقیق| کتاب

تحقیق اصل اجتهاد

اقبال لاهوری میگوید: " اجتهاد قوه محرکه اسلام است " این سخن، سخن درستی استاما عمده خاصیت " اجتهاد پذیری " اسلام است، اگر چیز دیگری بجای اسلام بگذاریم میبینیم کار اجتهاد چه قدر دشوار است بلکه راه آن بسته است. عمده این است که درساختمان این دین عجیب آسمانی چه رمزهائی بکار رفته است که اینگونه به آن خاصیتهماهنگی با پیشرفت تمدن داده است.

بوعلی در شفا نیز ضرورت " اجتهاد " راروی همین اصل بیان میکند و میگوید: چون اوضاع زمان متغیر است و پیوسته مسائل جدیدیپیش می آید: از طرف دیگر اصول کلی اسلامی ثابت و لایتغیر است، ضرورت دارد در همهعصرها و زمانها افرادی باشند که با معرفت و خبرویت کامل در مسائل اسلامی و با توجهبه مسائل نوی که در هر عصر پدید می آیند پاسخگوی احتیاجات مسلمین بوده باشند.
در متمم قانون اساسی ایران نیز چنین پیش بینی شده است که در هر عصری هیئتی ازمجتهدین که کمتر از پنج نفر نباشند و " مطلع از مقتضیات زمان " هم باشند بر قوانینمصوبه نظارت نمایند. منظور نویسندگان این ماده این بوده است که همواره افرادی که نه " جامد " باشند و نه " جاهل " نه مخالف با پیشرفتهای زمان باشند و نه تابع و مقلددیگران بر قوانین مملکتی نظارت نمایند.

نکته ای که لازم است تذکر دهم ایناست که " اجتهاد " به مفهوم واقعی کلمه، یعنی تخصص و کارشناسی فنی در مسائل اسلامی،چیزی نیست که هر " از مکتب گریخته ای " به بهانه اینکه چند صباحی در یکی از حوزههای علمیه به سر برده است بتواند ادعا کند. قطعا برای تخصص در مسائل اسلامی وصلاحیت اظهار نظر یک عمر اگر کم نباشد زیاد نیست. آن هم به شرط اینکه شخص از ذوق واستعداد نیرومندی برخوردار و توفیقات الهی شامل حالش بوده باشد. گذشته از تخصص واجتهاد، افرادی می توانند مرجع رأی و نظر شناخته شوند که از حداکثر تقوا و خداشناسیو خداترسی بهره مند بوده باشند، تاریخ اسلام افرادی را نشان می دهد که با همهصلاحیت علمی و اخلاقی، هنگامی که می خواسته اند اظهارنظری بکنند مانند بید بر خودمیلرزیده اند.

آفات علم ناقص
مولویشعرهایی دارد راجع به " نیم ها " که من خیلی اوقات فکر کرده ام مقاله ای تحت عنوان " نیم ها " بنویسم که خیلی چیزها وجود ناقصش خطرش بیشتر از عدم محض است.
میگویند غزالی راجع به علم این حرف را زده و گفته است: " هر چیزی وجود ناقصش به ازعدم محض است، مگر علم که وجود ناقصش بدتر از عدم محض است " و این ریشه اش هم معلوماست، آدمی که هیچ عالم نیست، چون می داند عالم نیست لااقل در مقابل عالم تسلیم است،مثل کسی که طبیب نیست و می داند که طبیب نیست، دیگر لااقل در مقابل طبیب تسلیم استو در نتیجه از وجود طبیب بهره می برد، ولی نیمچه طبیب چون خودش را طبیب می داندتسلیم یک طبیب نیست، می خواهد از همان علم ناقصش استفاده کند، در نتیجه بجای سود،زیان می برد.
از همین جا بروید سراغ نیمچه مجتهدها و نیم روشنفکرها و نیم هایدیگر، اینهایی که یک چیزکی می دانند. گفت:
قل للذی یدعی فی العلم فلسفة *** حفظت شیئا و غابت عنک اشیاء
ترجمه: به آنکه ادعای فهم و دانش می کندبگو: چیزی می دانی ولی خیلی چیزها را نمی دانی.
چیزکی می دانند و چیزها نمیدانند، اتفاقا اینها خطرشان بیشتر است، چهار تا شعار می شنوند، بدون اینکه متعمقبشوند و درست فکر کنند و دریابند، این چهار تا شعار می بینید که اینها را از جاحرکت می دهد.

سؤال: آیا پیشوایان بزرگ در احکام اجتهاد می کردند؟

عقیده علمای اسلام دریاره احکامی که از پیامبر اسلام و جانشینان معصوم او به ما رسیده است چیست؟ آیا آنان هم مانند فقهای اسلام در بیان برخی از احکام احتهاد می کردند؟ این که گفته شده درباره برخی از احکام از این نظر است که جایی که نص صریح فرآنی یا روایات صحیح از پیامبر اکرم(ص) باشد موضوعی برای اجتهاد باقی نمی ماند.

جواب: اين سؤال مربوط به علم كلام است و در فصل نبوّت و امامت در نحوه علوم پيامبر و امامان بطور مبسوط بحث شده است كه بطور اختصار در اين جا درج مى گردد.

دانشمندان شيعه مطلقاً پيامبر و ائمّه را در بيان احكام مجتهد نمى دانند و معتقدند كه آنها هرگز احكام الهى را از راه اجتهاد به دست نمى آورند و مقام آنها در بيان احكام بالاتر از مقام اجتهاد است.

قرآن در سوره «و النّجم» مدرك گفتار پيامبر را وحى الهى معرّفى مى كند كه به وسيله فرشته اى به او القا مى شود.(1) كسى كه با دستگاه وحى آشنا باشد و حقايق و واقعيّات را از طريق وحى بدون كم و زياد به دست آورد، هرگز احتياج به اجتهاد و استخراج احكام از اصول نخواهد داشت.

عين اين سخن درباره جانشينان معصوم او صدق مى كند; آنان اگر چه طرف وحى نبودند، ولى علوم آنها بطور غيبى به آنها رسيده تا آنچه را پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) بر اثر نبودن مقتضيات و يا وجود موانع موفّق به گفتن آنها نگرديده است، تدريجاً بيان كنند.

اين موهبت درباره آنها به اندازه اى است كه ميان آنها و احكام الهى پرده اى نيست و آنچه بشر تا روز رستاخيز از نظر احكام بدان نيازمند است، خداوند با عنايات مخصوص خود به آنها تعليم فرموده و آنها را از طرق و راه هاى ديگر بى نياز ساخته است.(2)

روى اين اساس، هرگز اجتهاد در احكام براى آنها مفهوم ندارد، زيرا اجتهاد در احكام كار كسانى است كه بدون رنج و تحمّل مشقّت و اعمال قواعد اصولى و فقهى، دسترسى به احكام نداشته باشند و چه بسا پس از تحمل رنج نيز دسترسى پيدا نكنندو امّا پيامبرى كه از طريق وحى احكام را مى گيرد و تمام نيازمندى هاى بشر از نظر احكام و معارف از مجراى صحيح و بدون اشتباه در اختيار او گذارده مى شود، هرگز چنين شخصى نيازى به اجتهاد و ردّ فرع بر اصل و استخراج جزئيّات از كلّيّات نخواهد داشت.

همچنين، جانشينان پيامبر حلال و حرام الهى و احكام خداوندى را بدون استثنا مى دانستند و كسانى كه واقعيّات احكام با تمام خصوصيّات در نظر آنها روشن باشد، ديگر نيازى به اجتهاد نخواهد داشت.

همچنين، جانشينان پيامبر حلال و حرام الهى و احكام خداوندى را بدون استثنا مى دانستند و كسانى كه واقعيت احكام با تمام خصوصيّات در نظر آنها روشن باشد، ديگر نيازى به اجتهاد نخواهد داشت.

روشنتر بگوييم: اجتهاد ملازم است با عدم اطّلاع قطعى از احكام واقعى و افرادى كه از احكام الهى به طريق وحى و يا وراثت از پيامبر اطّلاع قطعى دارند، هرگز احتياجى به اجتهاد نخواهند داشت.

ولى دانشمندان اهل تسنّن، خلفا را در بسيارى از احكام مجتهد مى دانند و در كتاب هاى «عقايد و مذاهب» اقوال آنها بطور مبسوط گفته شده است و شايد علّت اين كه آنان اين نظر را انتخاب كرده اند اين است كه آنها اشتباهاتى از خلفا نقل كرده اند و يگانه توجيهى كه به نظرشان رسيده اين است كه آنان را مانند فقها مجتهد بدانند كه گاهى در بيان احكام اشتباه مى كنند، علّت اشتباه خلفا در بيان احكام به نظر آنها همين اجتهادشان بوده و براى محكم كردن اين نظريّه، بعضى دايره بحث را گسترش داده و علم پيامبر را نيز مورد بحث قرار داده اند و گفته اند كه پيامبر نيز در آن مواردى كه نصّ الهى در كار نبوده اجتهاد مى كرده است!