گیل فان |مقاله | تحقیق| کتاب

تحقیق آشنایی با خوشنویسی

مقدمه:

آیا هرگز از خود پرسیده اید که اگر گلها زیبا نبوده اند ، اگر ستاره ها زیبا نبودند،اگر ماهیها زیبا نبودند، و در یک کلام اگر هستی زیبا نبود چه می شد؟

خوشبختانه هستی زیباست و خدای مهربان ما را به گونه ای آفریده که نه تنها به درک زیبایی ها قادریم بلکه توانایی خلق زیبایی را نیز داریم.

جوامع اولیه بشری برای ورود به دوره تمدن بوسیله ارتباطی جدی نیازمند بود تا فارغ از محدودیتهای ارتباط شفاهی، بتواند فراتر از بعد مکان و زمان امکان ثبت و انتقال افکار، مقاصد و مفاهیم مختلف را فراهم آورده ارتباط پایدارتر انسانها را با یکدیگر برقرار سازد. بدین گونه خط تصویری را بوجود اورد که یکی از بارزترین نمونه های این نوع خط، خط هیروگلیف است که حدود پنج هزار سال پیش در مصر رواج داشته و از چپ به راست نوشته می شده است.

در ایران باستان خطوط متعددی متداول بوده است. کهن ترین این خطوط، خط میخی ایرانی است که از خط میخی تمدنهای بین النهرین اقتباس شده است.

هرچند تلفیق خط زیبایی در تمامی  تمدنها و فرهنگها ، به اشکال گوناگون صورت پذیرفت، اما آنچه در دوران شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی، به دست هنرمندان مسلمان به وقوع پیوست و به پیدایش انواع خوشنویسی منجر شد، بی گمان نقطه اوج هنرنمایی آدمی در عرصه خط و خوشنویسی است. خط رسمی مسلمانان محسوب می شد.

ایرانیان نیز با پذیرش اسلام این خط را در نگارش قرآن بکار گرفتند و به شیوه ای خاص دست یافتند که بعدها به نام کوفی ایرانی شهرت یافت.

یکی از مهمترین وقایع هنری این دوره درخشان، ابداع خط نسخ بود که به اعتقاد برخی از صاحب نظران در اواخر قرن سوم هجری توسط ابن مقله ابداع شده بود و به اعتقاد برخی دیگر این خط پیش از ابن مقله وجود داشته اما وی آن را با ایجاد تناسبات دقیق و بر مبنای مقیاسی معین تکامل بخشیده است. در هر صورت ابن مقله بی گمان بزرگترین و خلاق ترین هنرمند تاریخ خط و خوشنویسی است، زیرا انچه را که او به نام نسخ ابداع کرد یا تکامل بخشید پیش از آنکه نوعی خوشنویسی محسوب شود نوعی خط است.

از دیگر انواع خوشنویسی که در این دوران ابداع شد می توان ثلث، توقیع ، رتاع ، ریحان و محقق را نام برد که ابن مقلد در ابداع و تکامل هم آنها نقش اساسی داشته است.

هنرمندان ایرانی در حدود قرن هفتم هجری خوشنویسی تعلیق را برای نگارش متون فارسی ابداع کردند، این نوع خوشنویسی دارای اتصالات بدیع بود و خطوط منحنی بکار رفته در ساختار ان استعداد و توان شگرف ایرانیان را در نوع اوری و خلاقیت هنری نشان می داد.

اما هنوز طبع لطیف ایرانی، نیازمند نوع نابتر از خوشنویسی بود تا در آیینه آن به تمامی، خود را باز نمایاند. در حدود قرن هشتم هجری این حادثه خجسته به وقوع پیوست و خوشنویسی نستعلیق ابداع شد. در ساختار این نوع خوشنویسی ، خطوط منحنی که نرمی، زیبایی ف شادی و مهربانی را القاء می کند چنان هنرمندانه بکار رفت که در مدتی کوتاه به عروس خط شهرت یافت.

نستعلیق با دستهای هنرمند میر علی تبریزی در اوایل قرن نهم، نظام یافت و با ابتکار و خلاقیت میر عماد بزرگ در اوایل قرن یازدهم  کامل تر شد و توسط میرزا محمدرضا کلهر در قرن سیزدهم به زیباییش افزوده شد. علاوه بر این ستارگان بزرگ هنرمندان و خوشنویسان بسیاری تا به امروز در این وادی کوشیده اند و در تطور و تکامل خوشنویسی نستعلیق عاشقانه تلاش کرده اند.

در اواخر قرن دهم هنرمندان ایرانی خوشنویسی شکسته نستعلیق را با اقتباس از نستعلیق و تعلیق پدید آوردند. این خوشنویسی چون سریع تر نوشته می شد در مکتوبات رسمی و تنظیم اسناد و نامه نگاریهای روزمره مورد استفاده قرار گرفت.

از جمله هنرمندانی که در این زمینه تلاش کردند را می توان نام برد، محمد قلی خان شاملو، محمد شفیع هروی درویش عبدالحمید طالقانی، علی اکبر گلستانه و میرزا غلامرضا اصفهانی میباشد.

آشنایی با ابزار خوشنویسی و روش تراشیدن قلم

قلم نی:

مرغوبترین نوع قلم نی، به قلم دزفولی معروف است که در انتخاب ان باید به نکات ذیل توجه کرد: رنگ پوست قلم، قهوه ای مایل به سرخ و رنگ گوشت داخل آن متمایل به رنگ سفید ( بدون کجی و انحراف ) و قطر آن در حدود قطر مداد باشد.

مرکب:

مرکب خوشنویسی در دو نوع خشک و مایع وجود دارد که امروزه بیشتر از مرکبهای مایع استفاده می شود.

بهترین نوع مرکب مایع آن است که در عین پررنگی و غلظت دارای کشش قابل قبولی باشد.

کاغذ:

مناسب ترین نوع کاغذ برای خوشنویسی کاغذی است که دارای صافی متوسطی باشد. کاغذهای بسیار صاف و لغزنده و یا زبر برای خوشنویسی مناسب نیستند.

قلم تراش:

چاقوی مخصوصی است که برای تراشیدن قلم ساخته شده است و تیغه آن فرم و شکل خاصی دارد جنس تیغه های قلم تراش باید از نوع فولاد خشک و سخت باشد.

قطزن:

وسیله ای است که به هنگام قط زدن نوک قلم ، در زیر قلم قرار می گیرد. جنس قطزن باید نرمتر از تیغه قلم تراش باشد. موادی مانند چوبهای سخت، شاخ و عاج حیوانات برای قطزن مناسب هستند.

قلم دان:

قلم دان جعبه ای است که برای نگهداری قلم ها از آن استفاده می شود. امروزه انواع کیفی آن هم در بازار موجود است.

زیر مشقی:

وسیله ای است که در زیر صفحه قرار می گیرد تا هنگام نوشتن نوک قلم بهتر بر روی کاغذ قرار گرفته، به خوبی بر روی آن حرکت کند. زیر مشقی را می توان از چرم طبیعی صاف و نرم یا برخی چرمهای مصنوعی تهیه کرد.

دوات:

ظرف دهانه گشادی است که مرکب و لیقه داخل ان قرار داده می شود. جنس آن از شیشه ، چینی پاپلاستیک است.

لیقه:

نخ یا الیاف ابریشمی است که داخل دوات قرار داده می شود. امروزه لیقه های آماده از جنس ابریشم طبیعی و مصنوعی دربازار موجود است.

روش تراشیدن قلم

تراشیدن قلم در چهار مرحله اجرا می شود:

الف: ایجاد میدان قلم: قلم را از سر باریکتر آن در بین انگشتان قرار داده و با حمایت انگشتان شصت هردو دست که در پشت تیغه قرار می گیرند میدان قلم را می تراشیم.

ب: کناره برداری: در این مرحله کناره های قلم را از دو طرف به تدریج و به یک اندازه بر میداریم تا قسمتی از نوک قلم دارای پهنا و مساوی گردد.

ج: پشت برداری: برای اینکه در هنگام مرکب برداری، مقداری مرکب در پشت قلم ذخیره شود قسمتی از پوست قهوه ای قلم را از پشت بر می داریم.

د: قط زن: در پایان قسمت نوک قلم را بر روی قط زن قرار داده و تیغه را در زاویه 20 تا 25 نسبت به خط افقی بطور تقریبا" عمود در قسمتی که پوست آنرا برداشته ایم می گذاریم و با فشار انگشت شصت و با یک حرکت ان را قط می زنیم.

آموزش الفبا

قلم گذاری:

در خوشنویسی نستعلیق، نگارش تمامی حروف و کلمات با قرار دادن پهنای نوک قلم در زاویه ای بین 60  تا 65 نسبت به خط افقی بر روی صفحه شروع می شود. به همین دلیل عادت دادن دست به این زاویه قلم گذاری اولین گام در آموزش علمی نستعلیق میباشد.

حرکت قلم گذاری را باید انقدر تمرین کرد تا دست کاملا" به انجام این حرکت عادت کند.

چند نمونه

نقطه: واحد اندازه گیری حروف و کلمات در خوشنویسی را نقطه گویند و آن عبارتند از اثر زبانه قلم بر روی کاغذ که یک مربع کامل را تشکیل دهد. هر نقطه را به اندازه عرض قلم به 6 قسمت تقسیم می کنند که هر قسمت آن یکدانگ همان نقطه نامیده می شود.

خط زمینه:

خطی است افقی که جایگاه حروف و کلمات را در سطر مشخص می کند. این خط را خط کرسی و خط میزان و سطر نیز می گویند.

تمرینات عملی حروف الفبا

اولین حرف برای آموزش حروف الفبا در نستعلیق حرف الف میباشد بعد از تمرینات در زمینه حرف الف ما برای تمرین می توانیم حروف را به حروف تخت کوتاه کشیده و حروف منفرد و نیز حروف گرد یا دایره ای تقسیم کنیم که این تقسیم بندی تمرینات را برای ما آسانتر می سازد.

حروف الف: برای نوشتن حرف الف ابتدا سه نقطه از پایین سطر به طرف بالای سطر قرار می دهید بطور عمود و پشت سر هم که این نقطه ها راهنمای ارتفاع حرف الف میباشند پس قلم را                        در ارتفاع سر نقطه به اندازه 3/1 عرض قلم با زاویه 63 درجه قرار داده  به طرف پایین در جهت خط عمودی حرکت می دهیم تا قسمت پایین قلم با خط زمینه مماس شود. برای یادگیری بیشتر چندین بار با دقت و حوصله تمرین نمایید. آموزش حروف تخت که شامل «ب ، پ، ت، ث، ف، ک و گ » میباشد که از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این قسمت برای نمونه طریقه نوشتن حرف ب را اموزش می دهیم .

ب کوتاه شکل پایه حروف تخت کوتاه محسوب می شود.

مشخصات ب کوتاه: ارتفاع ب کوتاه 5/1 نقطه تا خط زمینه و یک نیم نقطه بالاتر از خط شروع می شود و کشیدگی آن 5 نقطه میباشد. ابتدا و انتهای ب کوتاه بوسیله یک خط به همدیگر می رسند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حروف مفرد

گروه حروف مفرد شامل« د، ه، و، ر، ط، م» که تمامی چهار حرف اول با ارتفاع 2 نقطه بر روی خط زمینه قرار می گیرند و قسمت اصلی دو حرف بعدی یعنی ط و م نیز با حروف قبلی هم سطح است. بطور مثال نحوه اجرای د

حروف د دو نقطه بالاتر از خط زمینه شروع می شود حرکت اول یک نقطه که گوشه پایینی آن کمی به طرف خط زمینه کشیده شده باشد و متمسدوم را با فشار نوک بالای قلم یعنی سمت راست قلم به شکل مایل به طرف خط زمینه می نویسیم.         ــــــــ

دسته بعدی حروف دایره ای یا گرد هستند در شکلهای س، ص، ن، ی و حروف گرد معکوس یعنی ع، غ، ج، ح، چ میباشند. برای نمونه حرف دایره ای ن را توضیح می دهیم.

حروف ن با سه حرکت قلم نوشته می شود.

حرکت اول ن یک الف به ارتفاع دو نقطه میباشد حرکت دوم ن را با تمام قلم می نویسیم که گردی حرف میباشد و شیب این دایره بطرف چپ بیشتر میباشد و حرکت اخر نقطه حرف ن میباشد. دقت کنید.     ـــــــــــــــــــــــ   داخل حرف ن 5 نقطه جای می کیرد.

سطر نویسی:

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

در سطر نویسی اولین نکته ای که باید به آن توجه کرد رعایت خط زمینه یا کرسی میباشد. همیشه سعی کنیم اولین و اخرین حرف را کمی بالاتر از خط شروع کنیم که در این صورت سطر ما حالت انهنایی پیدا می کنید همیشه در یک سطر یک حرف در وسط یا انتها و یا ابتدا کشیده نوشته می شود در یک سطر فاصله بین حروف که یک نقطه است باید رعایت شود و نقطه ها  را باید در یک مسیر قرار دهیم مگر بعضی حروف مثل ن ج چ و ت که پایین تر نوشته می شود با رعایت این موارد است که سطر ما زیبا نوشته می شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آشنایی با کتابت

کتابت را می توان مهمترین قالب خوشنویسی در گذشته به شمار اورد. می توانیم که امر مهم و خطیر تکثیر و نسخه برداری از کتابها و رسالات و متون مختلف پیش از ورود صنعت چاپ به کشورمان بصورت دستی و بوسیله کاتبان خوشی خط و خوشنویس انجام می پذیرفت.

از این رو خوشنویسان سهم انکار ناپذیری در تکثیر و حفظ و نگهداری کتب مختلف و ترویج علوم داشته اند که توجه به آن می تواند اهمیت امر کتابت را نمایان سازد.

نسخه برداری از کتابها، رسالات و متون گوناگون را که با خط ریز انجام می شده است در اصطلاح خوشنویسی کتابت می گویند.

امروزه با استفاده از فن آوری رایانه ای می توان متون و کتابهای مختلف را به خط نستعلیق حروفچینی و کتابت کرد. همچنانکه این مهم در سالهای اخیر از سوی وزارت آموزش و پرورش در برخی از کتابهای درسی صورت پذیرفته است. تعمیم این شیوه در کلیه کتابهای درسی و مجلات و روزنامه ها می تواند پیامدهای بسیار مثبتی در جهت خوش خطی دانش اموزان و عموم به همراه داشته باشد. زیرا مطالعه پیوسته کتابها و متنهایی که با خط خوش نوشته شده باشند نوعی مطالعه بصری و مشق نظری غیر مستقیم است که در خوش خطی خوانندگانش بسیار مؤثر است . نمونه ای از کتابت توسط نویسنده تحقیق:

من مسلمانم ، قبله ام یک گل سرخ جانمازم چشمه مهرم نور، دشت سجاده من کار ما نیست شناسایی راز گل سرخ ، کار ما شاید این است که در افسون گل سرخ شناور باشیم.

در گذشته ، حاصل صفحات تمرینی خوشنویسان را که حروف و کلمات در آنها بصورت متوالی در فشرده تکرار می شد سیاه مشق می گفتند. خوشنویسان این تمرینات را صرفا" برای کسب مهارت بیشتر و به اصطلاح گرم کردن دست انجام می دادند که به نوعی صرفه جویی د مصرفکاغذ را نیز به همراه داشت ، به مرور  زمان خوشنویسان خلاق هنرمند دریافتند که برخی از این صفحات دارای زیبایی خاصی هستند و اگر در ترکیب بندی این کلمات تکراری بر روی صفحه دقت بیشتری اعمال شود، می تواند به خلق آثاری بدیع و زیبا  بینجامد.

اما نقطه عطف سیاه مشقهای هنری را بی گمان در قرن سیزدهم و در آثار میرزا غلامرضا و میر حسین باید یافت. در این دوره با ورود صنعت چاپ به ایران همزمان است، میرزا غلامرضا اصفهانی با هوش سرشار خود دریافت که می یابد بیش از بیش به جنبه های تجسمی و تصویری خط پرداخت، از این رو قالب سیاه مشق را برگزید و به خلق اثاری ماندگار نایل آمد. امکانات نا محدود سیاه مشق در ترکیب بندیها موجب شده است که امروزه بسیاری از خوشنویسان نوگرا و خلاق در آفرینش آثار خود به نوعی از آن بهره گیرند.

آشنایی با نقاشیخط

نقاشیخط پدیده ای معاصر در حوزه هنرهای تجسمی است که در سالهای اخیر در ایران و برخی از کشورهای اسلامی بروز و محفوظ کرده است. گروهی آنرا تلفیقی از خوشنویسی و خط با نقاشی و گرافیک می دانند و گروهی دیگر آن را خوشنویسی میدانند که در اجرای آن از تکنیک های  نقاشی طراحی استفاده میشود هر کدام از این دو نوع تعبیر تنها بخشی از اثار نقاشیخط را شامل می شود. از این رو تعریضی ناقص از نقاشیخط به دست می دهند.

برای ارائه تصریفی جامعتر از نقاشیخط ، می توان گفت کلیه اثار هنری که عناصر اصلی تشکیل دهنده آنها خط و خوشنویسی است و بصورت مسطح بر روی صفحه و با تکنیکهای مختلف اجراء می شوند و در ترکیب بندی کلی آنها حروف و کلمات درجه اول به منزله عناصر بصری بکار گرفته می شوند و در زمره نقاشیخط قرار می گیرند.

پدید اورندگان اثار نقاشیخط در جستجوی زبان و بیانی همه فهم و جهانی برای هنر خوشنویسی و اثار خویش اند. آنان بر این باورند که می توان با استفاده از دانش بصری و شناخت ویژگیهای دیداری و تصویری انواع خوشنویسی و بهره گیری خواص رنگها اثاری پدید آورد که بتواند انتقال احساسات و اندیشه های هنرمند به مخاطبانش را فارغ از محدودیتها و گونه گونی زبان و خط و نژاد در هر کجای جهان ممکن سازد.

خوشنویسی و خلاقیتهای هنری

برای آنکه به برخی از مباحث که پیرامون خوشنویسی و هنر مطرح است و در سالهای اخیر بیش از گذشته بدان توجه شده است بپردازیم و پاسخهای مناسبی برای پرسشهایی از قبیل ایا خوشنویسی هنر است؟ آیا خوشنویسی فقط نوعی مهارت است؟ آیا هر انچه که یک خوشنویس می نویسد اثر هنری محسوب می شود؟ چگونه و در چه شرایطی هنر در یک اثر خوشنویسی نمود پیدا می کند؟ و سؤالات متعدد دیگری که امروز مطرح است بیایم، می باید ابتدا بعضی از واژه ها را به درستی تبیین و تشریح کنیم. مهمترین این واژه ها که تشریح آنها می تواند راهگشای پاسخ به سؤالات فوق باشد کلمات زیبایی، مهارت ، هنر و خلاقیت میباشد.

زیبایی:« زیبایی عبارتند از وحدت روابط صوری در درکهای حسی ما» به بیان ساده تر ان دسته از عناصر و شکلها و صداتها حادث بر حس ما که از آرایش و ترکیب بندی مناسبی برخوردارند و در ما ایجاد لذت می کنند ، زیبا هستند. مانند غروب آفتاب، صدای پرندگان خوش آواز یک نقاشی طبیعت و نظایر آن. اما همه این زیبایی ها الزاما" هنر نیست، بلکه هنر و زیبایی دو امر متفاوت هستند. برای مثال یک کاسه سالاکی به زیبایی تزئین شده هرگز یک اثر هنری محسوب نمی شود در مقابل بسیاری از اثار بدوی سرخپوستان و حتی برخی از اثار نقاشان سره های اخیر مانند دومیدو پیکاسو با انکه به ظاهر نازیبا هستند در زمره اثار هنری بشمار می روند.

مهارت: مهارت نوعی رفتار است که در اثر تکرار و تمرین متوالی به دست می آید و امری اکتسابی است که جز با آموزش مستقیم یا غیر مستقیم حاصل نمی شود. برای مثال می توان کسب مهارت در نوازندگی ،رانندگی ، طراحی ، خوشنویس و بسییاری مهارتهای  دیگر را نام برد. بدین ترتیب خوشنویسی نیز از جمله مهارتها محسوب می شود که جز با آموزش و تمرین و تکرار متوالی نمی توان بدان دست یافت. یکی از پیش زمینه های خلق آثار هنری کسب مهارت در رشته مربوط می شود.

هنر: هنر از مباحثی است که همواره در طول تاریخ فلاسفه، متفکران و هنرمندان به آن پرداخته اند و هر کدام از دیدگاههای گوناگون آن را مورد بحث و بررسی قرار داده اند. افلاطون در مورد هنر می گوید:

هنر برتر از  علم است علم کشف می کند و هنر می افریند. هربرت راید در کتاب معنی هنر می گوید: من اعتقاد دارم که اهمیت هنر از اقتصاد و فلسفه بیشتر است. هنر مقیاسی است که نسبت مستقیم با بینش روحانی آدمیزاد دارد. و حافظ در مورد اهمیت هنر می فرماید:

قلندران حقیقت به نیم جو نخرند                       قبای اطلس آنکس که از هنر عاریست

و این تنها نمونه کوچکی از نظرات فلاسفه و متفکران بزرگ میباشد. اغلب صاحبنظران براین عقیده اند که اثر هنری اثری است که هنرمندا برای اولین بار آن را خلق می کند و بیش از آن وجود نداشته است به عبارت دیگر اثر هنری اثری منحصر به فرد است که هنرمند با بهره گیری از قدرت تخیل، اندیشه دانش و مهارت خود آن را پدید می آورد و هیچ کدام از این عوامل نمی تواند به خلق یک اثر هنری بینجامد. صرف نظر اینکه آثار هنری به نوبه خود از ارزش و اعتبار هنری، دارای مراتب و درجات مختلف هستند، یک ویژگی مشترک دارند و آن حضور و نمود خلاقیت هنری آفریننده اثر در اثر هنری است، اهمیت عامل خلاقیت در هنر تا به حدی است که برخی از هنرمندان و صاحبنظران هنر را همان خلاقیت می دانند و معنی دیگری برآن متصور نیستند. در هر صورت خلاقیت خصیصه تفکیک ناپذیر آثار هنری است و این خصیصه در آثار خوشنویسی پیشین و معاصر بوسیله خوشنویسان خلاق و هنرمند  به صورتهای مختلف بروز و نمود داشته است و دارد. گروهی از خوشنویسان قدرت خلاقیت و ابتکار خود را در ابداع انواع خوشنویسی به ثبت رسانده اند که از آن جمله می توان از ابن مقله در نسخ و ثلث؛ میر علی تبریزی، میر عماد، میرزا غلامرضا ، میرزا محمدرضا کلهر در نستعلیق و محمد شفیع و عبدالحمید را در شکسته نستعلیق نام برد.

علاوه بر آنچه گفت از عناصر خوشنویسی در هنرهایی همچون حجم، نقش برجسته، معماری ، صنایع دستی و غیره میتوان در جهت آفرینش آثار هنری استفاده کرد.

به امید اینکه  دانش اموزان و هنرجویان عزیز از هنر خوشنویسی بهره بگیرند و الان در غالب دیگر آثار هنری خود استفاده کنند.

به امید آن روز